به گزارش روابط عمومی سازمان تات به نقل از موسسه تحقیقات خاک و آب کشور، در پی تشدید بحران آب و کمبود منابع حیاتی، بازنگری در سیاست‌های کشاورزی به‌ویژه در زمینه الگوی کشت محصولات آب‌بر به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است. در همین راستا، نیازعلی ابراهیمی پاک رئیس بخش آبیاری این موسسه، در یادداشتی تحلیلی به بررسی وضعیت کشت هندوانه در ایران، میزان واقعی مصرف آب آن و نقش مدیریت صحیح در زنجیره ارزش این محصول پرداخته است.
در این یادداشت آمده است که برخلاف برخی ادعاهای رایج در رسانه‌ها و فضای مجازی، هندوانه جزو محصولات پرمصرف از نظر آب نیست و بر اساس تحقیقات میدانی انجام‌شده، میانگین مصرف آب برای تولید هر هکتار هندوانه حدود ۴۸۰۰ مترمکعب و متوسط عملکرد تولیدی آن حدود ۳۸ هزار کیلوگرم در هر هکتار است. بنابراین برای تولید یک کیلوگرم هندوانه تنها حدود ۱۲۶ لیتر آب مصرف می‌شود که در مقایسه با بسیاری از محصولات کشاورزی دیگر مانند برنج (۵۰۰۰ لیتر)، نیشکر (۳۹۰۰ لیتر)، پسته (۵۴۰۰ لیتر)، گندم (۱۶۵۰ لیتر)، چغندر قند (۲۵۰۰ لیتر)، گردو (۲۹۰۰ لیتر)، پنبه (۲۵۶۰ لیتر) و خرما (۲۳۰۰ لیتر) عددی بسیار پایین و قابل قبول است.
با این حال، چالش اصلی در کشت هندوانه، نه در میزان مصرف آب آن بلکه در نبود تناسب میان سطح زیر کشت با ظرفیت بازار داخلی و صادراتی است. بررسی آمارهای شش‌ساله از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که تنها بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از هندوانه تولیدی ایران صادر شده و بخش عمده‌ای از آن در بازار داخلی مصرف یا در نبود تقاضا، از بین رفته است. به عنوان مثال در سال ۱۴۰۳ از مجموع ۶.۳ میلیون تن تولید، تنها ۷۳۳ هزار تن آن صادر شده است. در شرایطی که صادرات به هر دلیل متوقف یا کاهش یابد، تولید مازاد به سرعت منجر به هدررفت منابع، فشار بر کشاورزان و افزایش فسادپذیری محصول خواهد شد.
ابراهیمی پاک تأکید می‌کند که اگر هدف صرفاً تأمین نیاز بازار داخلی باشد، سطح زیر کشت هندوانه باید به حدود ۶۳ هزار هکتار کاهش یابد. این اقدام باعث صرفه‌جویی سالانه بین ۸۰ تا ۱۱۵ میلیون مترمکعب آب، کاهش فشار بر منابع خاک و انرژی، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، و در نهایت ثبات بیشتر در بازار خواهد شد. در غیر این صورت، ادامه تولید مازاد بدون برنامه‌ریزی برای صادرات یا صنایع تبدیلی، همچنان به زیان کشاورز و منابع طبیعی کشور خواهد بود.
یکی دیگر از نکات کلیدی مطرح شده در این یادداشت، ضعف جدی در زیرساخت‌های فرآوری و زنجیره ارزش هندوانه در ایران است. برخلاف بسیاری از کشورها که از هندوانه برای تولید آب‌میوه، کنسانتره، پوره، خوراک دام و محصولات خشک‌شده استفاده می‌کنند، در ایران این محصول تقریباً تنها به صورت تازه‌خوری مصرف می‌شود. نبود سردخانه، بسته‌بندی صنعتی و صنایع تبدیلی، باعث شده که بخش زیادی از هندوانه‌های تولیدی در صورت نبود بازار بلافاصله دچار فساد و از بین بروند.
در جمع‌بندی این یادداشت آمده است که هندوانه به‌دلیل بهره‌وری بالای مصرف آب، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به محصولی سودآور و پایدار در کشور دارد، اما تا زمانی که سیاست‌گذاری منطقه‌ای براساس ظرفیت اقلیمی و بازار، اصلاح الگوی کشت، توسعه صنایع فرآوری و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های نگهداری و صادرات انجام نشود، همچنان در معرض سوءبرداشت‌ها و هدررفت منابع خواهد بود. بنابراین، رویکرد درست در مواجهه با کشت هندوانه، نه ممنوعیت یا محدودیت بی‌پشتوانه، بلکه مدیریت علمی و متوازن در زنجیره تأمین، مصرف و صادرات این محصول است.
